بزرگنمايي:

آریا جوان - شاید در گذشته کمتر خانواده‌ای حاضر می‌شد کودک غریبه‌ای را به عنوان فرزند خود قبول کند اما در زمان حاضر شاهد افزایش درخواست متقاضیانی هستیم که به دلایل مختلفی علاقمند به پذیرفتن فرزندخوانده هستند.


باتوجه به پدیده‌هایی نظیر طلاق، اعتیاد و از هم‌گسستگی‌ خانواده‌ها، مقوله بی‌سرپرست یا بدسرپرست شدن تعداد زیادی از کودکان مطرح می‌شود. چگونگی نگهداری و سرپرستی از این کودکان و نوجوانان یکی از دغدغه‌های اصلی دولت بوده به‌ طوری‌ که در هر دوره‌ای مسئولان به دنبال راه چاره‌ای برای آن بودند.
یکی از راه‌هایی که می‌توان تا حدودی مشکلات این بچه‌ها را حل کرد، واگذاری آن‌ها به خانواده‌هایی است که متقاضی فرزندخواندگی هستند. بر این اساس، قوانینی تنظیم و اعلام شده است. در این فرصت برآن شده‌ایم تا گزارشی از جدیدترین قوانین مربوط به فرزندخواندگی ارائه نماییم.
حمایت مالی از فرزندخوانده
طبق ماده 15 قانون حمایت، درخواست‌کننده سرپرستی کودک باید متعهد شود که تمامی هزینه‌های مربوط به نگهداری، تربیت و تحصیل او را برعهده می‌گیرد. تشخیص نوع و میزان این تسهیلات با نظر دادگاه است.
طبق ماده‌ی 14 قانون حمایت، دادگاه در صورتی حکم سرپرستی صادر می‌کند که درخواست‌کننده‌ی سرپرستی بخشی از اموال یا حقوق خود را به کودک یا نوجوان تحت سرپرستی تملیک نماید. خانواده متقاضی می‌تواند «با تضمین عینی یا معرفی ضامن» تعهد به تملیک بخشی از اموال یا حقوق را ارائه کند تا بر اساس آن مثلاً پنج سال دیگر یک‌سوم اموال خود را به نام فرزندخوانده کند. زوجین تنها می‌توانند جنسیت کودک را انتخاب کنند. آنها در مورد انتخاب کودک، آزادی عمل دیگری ندارند. امکان دیدن همه کودکان یک مرکز و انتخاب یکی از آنها برای زوجین وجود ندارد چرا که این کار در روحیه کودکان شیرخوارگاه‌ها تأثیر زیادی می‌گذارد و مشکلات خاص خود را دارد
فرایند فرزندخواندگی موقت و دائمی
بچه‌هایی که در مراکز شبانه‌روزی و شیرخوارگاه پذیرش می‌شوند، دو دسته هستند؛ برخی از آنها فاقد سرپرست بوده و هویت مشخصی ندارند و بخشی دیگر بچه‌هایی هستند که خانواده دارند اما به دلایلی مانند بیماری، آسیب و ناهنجاری، ممکن است به صورت موقت سازمان بهزیستی مسؤولیت نگهداری آنها را به عهده گرفته باشد.
«بچه های فاقد سرپرست با توجه به شرایط و ضوابطی به عنوان فرزندخوانده دائم به خانواده‌ها سپرده می‌شوند اما در مورد بچه‌های بدسرپرست که در بهزیستی مهمان هستند، تنها وقتی که دلایل روشن و مشخصی با نظر کارشناسی سازمان بهزیستی و با تأیید مقام‌های قضائی وجود داشته باشد والدین واقعی آن‌ها سلب صلاحیت شده و آن موقع امکان واگذاری قطعی به متقاضیان به وجود می‌آید. در قانون جدید این شرایط به وجود آمده که کودکانی که در شیرخوارگاه مهمان هستند و دادگاه اجازه واگذاری قطعی و فرزندخواندگی آن‌ها را نمی‌دهد، به صورت موقت، مدت 6 ماه تا 2 سال مهمان خانواده‌ متقاضی بوده و در صورتی‌دکه این زمان بیشتر شد، به همان خانواده‌ها به عنوان فرزندخوانده دائمی سپرده می‌شود .»
مهم‌ترین دلیل صف‌های طولانی فرزندخواندگی
هم اکنون نزدیک به 3 هزار خانواده در نوبت گرفتن سرپرستی فرزند قرار دارند و اکثر آن‌ها متقاضی فرزند دختر زیر 2 سال و فاقد هر نوع بیماری هستند. از طرفی نیز 85درصد کودکان نگهداری شده بدسرپرست بوده، برخی دچار بیماری و معلولیت هستند و تعدادی شرایط فرزندخواندگی را ندارند، همه این‌ها را می‌توان از عوامل طولانی‌شدن فرآیند تحویل فرزندخواندگی دانست.
فرایند سرپرستی متقاضیان پذیرفتن فرزند
متقاضیان باید تقاضای رسمی خود را که به امضای هر دو نفر(زن و شوهر) رسیده به سازمان بهزیستی اعلام کنند و در سامانه‌ی مربوطه مرحل زیر را طی کنند. کل فرآیند طولانی نبوده و با حذف نامه‌نگاری‌ها کمتر از سه ماه زمان خواهد برد.
1- ثبت نام متقاضیان در سامانه فرزندخواندگی به نشانی www.farzandkhandegi.ir و اخذ کد رهگیری
2- دریافت و بررسی درخواست متقاضی توسط بهزیستی شهرستان
3- تکمیل مصاحبه اولیه توسط بهزیستی شهرستان و مشخصات فردی توسط متقاضیان طبق ماده 15 قانون حمایت، درخواست‌کننده سرپرستی کودک باید متعهد شود که تمامی هزینه‌های مربوط به نگهداری، تربیت و تحصیل او را برعهده می‌گیرد. تشخیص نوع و میزان این تسهیلات با نظر دادگاه است
4- بررسی مدارک متقاضیان
5- بازدید منزل توسط مددکار اجتماعی
6- معرفی متقاضیان به سازمان پزشکی قانونی، اداره تشخیص هویت، مراکز مشاوره و خدمات روانشناختی و مشاوره دینی. زوجین باید قبل از حضور در کمیته فرزندخواندگی یک جلسه مشاوره بروند. مشاور بهزیستی شرایط روحی و روانی آنها را بررسی کرده و تشخیص می‌دهد که آیا این زوج آمادگی پذیرش یک کودک را دارند یا خیر.
7- بررسی پرونده در کمیته فرزندپذیری. در این نشست زوجین نیز حضور دارند. کمیته درباره اینکه این زوج توانایی سرپرستی از کودک را دارند یا خیر مشورت می‌کند. در این جلسه کودکی که قرار است فرزندخوانده باشد، معرفی می‌شود. زوجین تنها می‌توانند جنسیت کودک را انتخاب کنند. آنها در مورد انتخاب کودک، آزادی عمل دیگری ندارند. امکان دیدن همه کودکان یک مرکز و انتخاب یکی از آنها برای زوجین وجود ندارد چراکه این کار در روحیه کودکان شیرخوارگاه‌ها تأثیر زیادی می‌گذارد و مشکلات خاص خود را دارد.
8- معرفی متقاضیان به دادگاه صالح و صدور رای سرپرستی(دوره شش ماهه آزمایشی)؛ دادگاه در این جلسه حکم سرپرستی موقت برای 3 تا 6 ماه را برای زوجین صادر می‌کند. با ارائه این حکم به مرکز بهزیستی آنها می‌توانند کودک را تحویل بگیرند.
9- نظارت بر وضعیت کودک طی دوره شش ماهه آزمایشی و ارسال گزارش به دادگاه
10- صدور حکم دائم فرزند خواندگی و صدور شناسنامه توسط اداره ثبت و احوال؛ برای جلوگیری از مشکلات آتی فرزندخواندگان و اینکه در آینده به لحاظ شرعی مشکل ازدواج با محارم پیش نیاید، در قسمت توضیحات شناسنامه این کودکان آورده می‌شود که «بر طبق حکم دادگاه این شناسنامه صادر شده است» و صراحتی در بیان اینکه این کودکان بی‌هویت هستند، وجود ندارد.
ایرانیان مقیم خارج از کشور با توجه به ماده 5 و 6 قانون نیز می‌توانند درخواست خود را به سازمان بهزیستی اعلام کنند. در این مورد، سرپرست کودک در مدت 6 ماه آزمایشی باید در ایران بماند و پس از گذراندن این دوره که تحت نظارت سازمان بهزیستی صورت می‌گیرد، می‌توانند کودک را را با خود به خارج از کشور ببرند.
کدام کودکان و نوجوانان را می‌توان به سرپرستی گرفت؟
کودکان و نوجوانانی که زیر 16 سال سن داشته و دارای یکی از شرایط زیر باشند:
- امکان شناخت پدر، مادر و جد(پدربزرگ) پدری آن‌ها وجود نداشته باشد.
- هیچ‌کدام از پدر، مادر یا جد پدری آن‌ها زنده نباشند.
- کودکان و نوجوانانی که سرپرستی آنها از سوی دادگاه به بهزیستی سپرده شده است و تا دو سال بعد از آن پدر، مادر یا جد پدری آنان برای سرپرستی به بهزیستی مراجعه نکرده باشد.
- پدر، مادر یا جد پدری هیچ‌کدام صلاحیت سرپرستی از کودک را نداشته باشند.
شرایط متقاضیان پذیرفتن فرزند خوانده
طبق ماده 5 قانون حمایت از کودکان و نوجوانان افراد زیر می‎توانند سرپرستی کودکان و نوجوانان مشمول این قانون را از سازمان بهزیستی درخواست نمایند:
1- زن و شوهری که 5 سال از تاریخ ازدواج آنان گذشته و از این ازدواج صاحب فرزند نشده باشند، مشروط به این که حداقل یکی از آنان بیش از 30 سال سن داشته باشد.
چنانچه به تشخیص سازمان پزشکی قانونی امکان بچه‌دار شدن زوجین وجود نداشته باشد، درخواست‌کنندگان از این شرط مستثنی می‌شوند.
2- زن و شوهر دارای فرزند مشروط بر این‌که حداقل یکی از آنان بیش از 30 سال سن داشته باشد. پدر و مادرهایی که سن‌شان کمتر از 50 سال است نسبت به بقیه افراد در اولویت هستند.
3- کلیه اتباع ایرانی مقیم ایران و ایرانیان مقیم خارج از کشور با توجه به ماده 5 و 6 قانون نیز می‌توانند درخواست خود را به سازمان بهزیستی اعلام کنند. در این مورد، سرپرست کودک در مدت 6 ماه آزمایشی باید در ایران بماند و پس از گذراندن این دوره که تحت نظارت سازمان بهزیستی صورت می‌گیرد، می‌توانند کودک را را با خود به خارج از کشور ببرند.
لازم به ذکر است که خانواده‌های متقاضی طبق ماده 6 قانون حمایت از کودکان بی‌سرپرست و بدسرپرست درخواست کننده سرپرستی باید واجد شرایط زیر باشند؛ تقید به انجام واجبات و ترک محرمات، عدم محکومیت جزایی موثر با رعایت موارد مقرر در قانون مجازات اسلامی، تمکن مالی، عدم حجر(طبق قانون مدنی 3 دسته از اشخاص محجور محسوب می‌شوند: صغار، مجانین و اشخاص غیر رشید)، سلامت جسمی و روانی لازم، نداشتن اعتیاد به مواد مخدر مواد روان‌گردان و الکل، صلاحیت اخلاقی، عدم ابتلا به بیماری‌های واگیردار و یا صعب‌العلاج، اعتقاد به یکی از ادیان مصرح در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران(اسلام، کلیمی، زرتشتی و مسیحی)
دختران مجرد می‌توانند مادر شوند
طبق ماده 5 قانون حمایت از کودکان و نوجوانان دختران مجرد بالای 30 سال می‌توانند درخواست پذیرش فرزند بدهند و چنانچه در جهات مختلف مشکلی نداشته باشند و سازمان پزشکی بهزیستی و قضات صلاحیت فرزندپذیری آنها را تأیید کنند، امکان واگذاری فرزند دختر به آن‌ها وجود دارد.
تکلیف کودک در هنگام فوت، جدایی یا ازدواج سرپرست
در صورتی که سرپرستان از یکدیگر جدا شده و یا فوت کنند، طبق ماده 20 قانون مصلحت، دادگاه با رعایت مصلحت کودک تصمیم خواهد گرفت و سرپرستی کودک به یکی از زوجین یا شخص ثالث دیگر منتقل می‌شود. در انجام این امر توجه به نظر کودک ضروری است. همچنین طبق ماده 26 قانون حمایت، در صورتی‌که دختران و زنان بدون همسری که فرزندی را به سرپرستی گرفته‌اند، تصمیم به ازدواج بگیرند، باید مشخصات فرد مد نظر خود را به دادگاه اعلام کنند.
اولویت پذیرش سرپرست برای بچه‌های بهزیستی
در پذیرش سرپرست برای بچه‌های بهزیستی، زن و شوهر فاقد فرزند در اولویت اول هستند، بعد از آن دختران و زنان مجرد و بدون فرزند و در نهایت زوجین دارای فرزند اولویت دارند.
تذکر:
- چنانچه فردی کودکی را پیدا کرده و به بهزیستی معرفی کند، در صورت اثبات ادعای وی در دادگاه و در صورت دارا بودن شرایط لازم، در واگذاری سرپرستی اولویت دارد.
- اگر کودک بستگانی داشته باشد اولویت سرپرستی با آن‌هاست حتی اگر برخی شرایط قانونی را نداشته باشند. این امر بسته به تشخیص دادگاه و مصلحت کودک یا نوجوان است.
- با توجه به کثرت متقاضیان اولویت اول، در حال حاضر واگذاری طفل زیر دو سال به متقاضیان اولویت های دوم و سوم امکان پذیر نیست. طبق ماده 5 قانون حمایت از کودکان و نوجوانان دختران مجرد بالای 30 سال می‌توانند درخواست پذیرش فرزند بدهند و چنانچه در جهات مختلف مشکلی نداشته باشند و سازمان پزشکی بهزیستی و قضات صلاحیت فرزندپذیری آنها را تأیید کنند، امکان واگذاری فرزند دختر به آن‌ها وجود دارد
تقاضایی که بدون نوبت رسیدگی می‌شود
درخواست متقاضیان فرزند با جنسیت پسر و در مقطع سنی بالای 3 سال، سرپرستی کودکان دارای پیگیری‌های درمانی و درخواست متقاضیان فرزند در مقطع سنی بالای 7 سال خارج از نوبت مورد رسیدگی قرار خواهند گرفت.
کودکانی که به بهزیستی برگردانده می‌شوند
یکی از قوانین که در فرزندخواندگی بیان شده، امکان برگرداندن آن‌ها به بهزیستی است. در آخرین آمار بیان شده حدود 7 درصد کودکان به دلایل مختلفی چون پیدا شدن رد و نشانه‌ای از پدر و مادر واقعی کودک، عدم احراز صلاحیت مجدد و استحقاق پدر و مادر از فرزندخواندگی، ابتلای کودکان به بیماری‌هایی‌ مانند عقب‌ماندگی و معلولیت، ایدز، هپاتیت و غیره به بهزیستی بازگردانده می‌شوند. در موارد محدود نیز برخی از کودکان بیماری ژنتیکی دارند و پس از 8 یا 9 سال بیماری آنها مشخص می‌شود و خانواده به دلیل هزینه‌های بالای درمان بیماری‌های ژنتیکی توان نگهداری ندارند. در برخی موارد مشکلات روانشناسی میان کودک و خانواده اتفاق می‌افتد که باعث برگشت به بهزیستی می‌شود.