چاپ

در ايران، بيش از 21 گونه مار سمي و نيمه سمي و 35 گونه مار غيرسمي و بيش از پنج گونه مار دريايي، زاد و ولد مي کنند؛ افعي يا گرزه مار، مار جعفري، مار شاخدار، کبرا، يله مار، تيرمار، طلحه مار، آلوسر، افعي پلنگي، کورمار، مارشتري، مار درفشي و کوتوله مار برخي از اين گونه ها هستند.
عوامل زيادي بقاي اين مارها را تهديد مي کنند که شامل تخريب زيستگاه ها، برداشت بي رويه يا ناپايدار از گونه، تهديد به واسطه حضور گونه هاي غير بومي، قرار گرفتن در معرض عوامل آلاينده اي همچون سموم و آفت کش هاي کشاورزي و توسعه فعاليت هاي صنعتي و کشاورزي هستند.
قاچاق مارها براي استفاده از پوست با هدف توليد پوشاک يکي ديگر از تهديدات جدي فراروي اين گونه هاي در خطر انقراض است که بايد جدي گرفته شود؛ اين جانوران همچنين براي سم گيري و توليد دارو به کشورهاي ديگر قاچاق مي شوند.

**سرم سازي
در اين ميان، با توجه به فعاليت موسسه اي تحت عنوان موسسه سرم سازي رازي، ملاحظات براي سم گيري از مارها در کشورمان و سرنوشت اين گونه جانوري ذهن را به خود معطوف مي کند.
ناصر محمدپور رييس بخش جانوران سمي موسسه سرم سازي رازي روز جمعه در گفت و گو با خبرنگار علمي ايرنا گفت: اساسا حدود 10 سال است که در راستاي اجرايي شدن تفاهم نامه ميان موسسه و سازمان حفاظت محيط زيست، هيچ ماري براي عمليات سرم سازي وارد موسسه سرم سازي رازي نمي شود.
بر اساس آمار، ايران دومين کشور از نظر گزش است و سالانه حدود 10 نفر عمدتا سالمند، کودکان و يا کساني که پادزهر به آنها نرسيده است، بر اثر گزش مي ميرند.
به گفته محمدپور، در راستاي توافق صورت گرفته ميان سازمان حفاظت محيط زيست و موسسه سرم سازي رازي بنا به نياز سالانه کشور به پادزهر، نوع و تعداد برداشت چند حلقه مار از طبيعت مشخص مي شود، اين نياز به استان ها ابلاغ مي شود و مارگيرها با ماموران سازمان محيط زيست در طبيعت حاضر و اقدام به مارگيري مي کنند.
محمدپور با بيان اينکه محل هاي برداشت مار نمونه گذاري مي شود، گفت: مارهاي گرفته شده به ايستگاه هاي سازمان حفاظت محيط زيست که در زيستگاه ها قرار دارند، منتقل مي شوند و يک يا دو روز بعد از آن کارشناسان سم گيري در محل حاضر و بعد از سم گيري مار را در مکاني که گرفته بودند، رها مي کنند.
وي افزود: 30 يا 40 سال قبل که امکانات نبود و رفت و آمد به سختي انجام مي گرفت، بعد از چند بار سم گيري، حيوان تلف مي شد و لاشه آن را مي سوزاندند اما اکنون سال ها است که رويه تغيير کرده و مار در طبيعت سم گيري مي شود.
رييس بخش جانوران سمي موسسه سرم سازي رازي تاکيدکرد: يکي از مشکلات در اين زمينه برداشت ناپايدار مار از طبيعت بود که اکنون با برنامه ريزي به برداشت پايدار رسيده ايم، گرچه دشوار بود اما در نهايت انجام شد.
برداشت پايدار، اصلي مهم براي سم گيري از مارها است که اصغر مبارکي مدير کل دفتر موزه هاي تاريخ طبيعي و ذخاير ژنتيکي سازمان حفاظت محيط زيست نيز به آن اشاره کرد و افزود: برداشت ناپايدار و بي رويه از مارها براي تهيه واکسن ضد مارگزيدگي از عوامل تهديد اين گونه ارزشمند تنوع زيستي است.
وي با تاکيد بر ضرورت تعامل و همکاري با سرم سازي رازي براي تغيير نحوه برداشت به سمت پايداري، اظهار کرد: برداشت از گونه ها بايد به روشي باشد که کمترين آسيب به جمعيت مارها به ويژه در گونه هاي بومي وارد شود.
مبارکي افزود: مساله مهم در نحوه برداشت مار از طبيعت است که اگر برداشت شکل پايدار داشته باشد مشکلي براي آن گونه ايجاد نمي شود اما مشکل ناپايدار و بدون برنامه بودن برداشت است که موجب آسيب رساندن به بقاي مارها و همچنين عقرب ها مي شود.
او گفت: در تفاهم نامه ميان سازمان حفاظت محيط زيست و موسسه سرم سازي رازي بر تمام اين موارد تاکيد شده است، مفادي مانند نحوه برداشت از طبيعت، تعداد برداشت، چگونگي سم گيري در محل و رهاسازي در زيستگاه در تفاهم نامه آمده است.
وي با بيان اينکه اکنون نيز بندهايي از اين تفاهم نامه در برخي از زيستگاه ها اجرا مي شود، افزود: به عنوان مثال تعيين شده که در سال مي توان 100حلقه افعي جعفري از طبيعت برداشت کرد، در واقع تعداد و نوع مار بايد طبق اين تفاهم نامه مشخص شود.
مبارکي اظهارکرد: همچنين اکنون در زيستگاه هاي قائن در خراسان جنوبي و زيستگاهي در زابل، مار برداشت مي شود، در محل سم گيري و بعد در همان زيستگاه رهاسازي مي شود.
مبارکي تاکيدکرد: برداشت افعي دماوندي و البرزي که جزو گونه هاي در خطر انقراض هستند، نيز حذف شده و اکنون فقط مارهاي کفچه، گرزه، جعفري و شاخدار برداشت و البته تلاش مي شود تا کمترين تلفات به آنها وارد شود.

**پرورش مار براي سم گيري
رييس بخش جانوران سمي موسسه سرم سازي رازي در پاسخ به پرسشي درباره پرورش مار براي عمليات سم گيري و تهيه پادزهرها گفت: زماني که يک حيوان وحشي از جمله مار در شرايط مصنوعي نگهداري شود، فيزيولوژي بدن حيوان به هم مي ريزد از اين رو اين تغييرات باعث مي شود خصوصيات سمي هم که توليد مي کند، تغيير کند.
محمدپور تاکيدکرد: بنابراين سمي که از مار در محيط پرورشي توليد مي شود، با سم توليد شده در شرايط طبيعي کاملا متفاوت است و سم پرورشي عليه گزشي که از سم طبيعي است، موثر نخواهد بود براي همين است که سازمان جهاني بهداشت توصيه کرده است اين روند کنترل شده در طبيعت انجام شود تا صدمه اي به حيوان وارد نشود و کار مطلوب انجام شود.
در اين ميان، اما مدير کل دفتر موزه هاي تاريخ طبيعي و ذخاير ژنتيکي سازمان حفاظت محيط زيست درباره پرورش مار براي سم گيري، آن را بي ارتباط با وظايف سازمان محيط زيست و در حوزه کاري موسسه سرم سازي دانست و خاطرنشان کرد: اينکه گفته مي شود کيفيت سم مارهاي پرورشي مانند مارهاي طبيعي نيست نياز به پژوهش دارد.

**استحصال سم مارهاي پرورشي براي دارو
رييس بخش جانوران سمي موسسه سرم سازي رازي در ادامه اظهارکرد: سم مارهاي پرورشي براي توليد دارو کاربرد دارد اما براي توليد واکسن و سرم مناسب نيست بنابراين آنها را تکثير و از سم اين دسته مارها براي توليد دارو استفاده مي کنند.
محمدپور گفت: موضوع سم گيري و تهيه سرم و واکسن کاري کاملا علمي و پيچيده است، به عنوان مثال افعي جعفري در کل ايران پراکنده است، اما سم افعي جعفري که مثلا در کرج زيست مي کند، با سم افعي جعفري در سيستان و بلوچستان متفاوت است بنابراين واکسن تهيه شده از افعي کرج براي گزش افعي جعفري در سيستان و بلوچستان کارايي ندارد.
وي افزود: بر اين اساس طي يک فرايند پيچيده و کاملا علمي، سم هر دو مار گرفته و با هم ادغام مي شود تا پادزهري به دست آيد که براي گزش افعي جعفري در سراسر کشور کارايي داشته باشد.
محمدپور همچنين درباره قاچاق مارها گفت: مارهاي بومي ايران در فرانسه هم ديده مي شوند، قاچاق اين حيوانات با هدف استفاده از پوست و سم آنها صورت مي گيرد، اين حيوانات به کشورهاي حاشيه خليج فارس و برخي کشورهاي اروپايي قاچاق مي شوند که ادامه اين روند جاي نگراني دارد.

**مارها، نيازمند توجه تنوع زيستي
در جهان، تاکنون بيش از 15 خانواده از مارها شامل 456 جنس و 3000 گونه يا `واريته` شناسايي شده، اما جمعيت آنها در معرض خطر است.
مديرکل دفتر موزه هاي تاريخ طبيعي و ذخاير ژنتيکي سازمان حفاظت محيط زيست در اين خصوص اظهارکرد: به طور کلي و در سراسر جهان، جمعيت مارها با تاثيرپذيري از عوامل تهديد کننده با کاهش چشمگير و نگران کننده اي مواجه شده و نيازمند توجه و برنامه جدي است.
مبارکي گفت: بر اين اساس و با توجه به اينکه مارها از جمله شاخص هاي مهم و نيازمند توجه تنوع زيستي هستند، تکميل مطالعات ژنتيکي گونه هاي «اندميک» و ساير گونه ها، همچنين شناسايي دقيق گونه ها، جمعيت و تدوين برنامه اقدام براي حفاظت از آنها در اولويت هاي کاري حوزه تنوع زيستي سازمان حفاظت محيط زيست قرار گرفته است.
چندي پيش نيز حميد کهرام رئيس موسسه تحقيقاتي واکسن و سرم سازي رازي دراين باره به خبرنگار علمي ايرنا گفته بود: تاکنون گرفتن سم از مار يا عقرب در اسارت در دنيا انجام نشده است اما با توجه به اهميت موضوع حفاظت از مارها در طبيعت، پروژه اي تحقيقاتي در موسسه سرم سازي رازي تعريف شده که کارشناسان در حال مطالعه روي آن هستند.
وي اظهار کرده بود که اکنون تقريبا 80 درصد کارهايي که روي مار انجام مي شود در منطقه يعني در طبيعت صورت مي گيرد، در واقع بعد از سم گيري مار در طبيعت رها مي شود و براي اين کار ديگر مار به موسسه آورده نمي شود، بنابراين مشکلي براي مارها در طبيعت به وجود نمي آيد.