بزرگنمايي:

جوانان نيوز- به راستي در روان ما چه ساز و کارهايي راه يافته اند که حيات ما و جوامع بشري را تحت تاثير قرار داده اند.

روان انسان قابليت شگفت انگيزي براي ابداع ساز و کارهايي دارد که شخص را از آگاه شدن به هيجان هاي نامطلوب برحذر مي داد. اين ساز و کارها به صورت مبدل و تغيير شکل يافته در خارج از حيطه هشياري به فعاليت مي پردازند؛ به عبارت ديگر، ساز و کارهاي دفاعي اقدامات رواني خاصي هستند که به شيوه هاي مختلفي از آگاه شدن فرد به مضامين عاطفي غيرلذت بخش جلوگيري مي کنند.

يعني براي گريز از احساسات واقعي و به صورت خودفريبانه استفاده مي شوند. اين مضامين عاطفي ناخوشايند، مثال هايي مثل اضطراب، افسردگي و خشم را در بر مي گيرند که محتواي هر يک از اين عواطف ممکن است ريشه در سنين اوليه رشد تا زمان حال داشته باشد.

اين ساز و کارهاي دفاعي که از دوران کودکي آموخته و ابداع شده اند، سرانجام به صورت عادت در مي آيند. اين عادت ها را مي توان به تنفس تشبيه کرد. همان طور که در حالت عادي افراد به تنظيم عمل دم و بازدم خود آگاهي ندارند، به ساز و کارهاي دفاعي نيز آگاهي ندارند؛ مگر اين که به صورت عمدي يا غيرعمدي اين ساز و کارها را به خدمت بگيرند.

همه ما به صورت روزمره و اغلب به صورت ناخودآگاه در موقعيت هاي مختلف از اين راهکارها استفاده مي کنيم. مي توان گفت که استفاده از اين ساز و کارها لازمه زندگي اجتماعي مي باشد و استفاده از آن ها در حد اعتدال و سالم مجاز است. ولي مشکل زماني ايجاد مي شود که افراد به صورت افراطي، نابجا و نامتناسب اين ساز و کارها را به کار مي برند. ممکن است استفاده گه گاهي و با بعضي شرايط از يک مکانيسم دفاعي خاص مشکلي ايجاد نکند، ولي استفاده از همان مکانيسم در همه شرايط و به صورت افراطي مشکل ساز شود.

شناخت و آگاهي از ساز و کارهاي دفاعي در بسياري از موقعيت هاي زندگي ارزشمند است. بيشتر اين دفاع ها براي مهار عواطف و احساسات ناشي از تعارض دروني به کار گرفته مي شوند، يعني فرد براي جلوگيري از مواجهه با احساسات و هيجانات دردناک و اضطراب زا ساز و کارهاي دفاعي را به کار مي برد؛ در نتيجه با موقعيت مشکل زا، تعارض هاي دروني و احساسات و عواطف ناشي از آن رو در رو نمي شود.

به نوعي مي توان گفت فرار از احساسات و هيجانات و دورزدن آن ها به طور موقتي مرهمي بر دردهاي آدمي است، ولي در درازمدت معکوس عمل مي کند و فرد مجموعه اي از تعارض هاي حل نشده را به دوش مي کشد که مطمئنا بار هيجاني و رواني زيادي به او تحميل مي کند و در نهايت منجر به اختلالات رواني و شخصيتي متعددي مي شود.

ناگفته نماند که بعضي از ساز و کارهاي دفاعي در شکل گيري ساختار رواني بهنجار مفيد هستند و لزوما براي خنثي کردن عواطف استفاده نمي شوند، به عبارت ديگر بعضي از اين ساز و کارها سازنده و انطباقي مي باشند؛ مثلا همانندسازي با سيستم هاي ارزشي والدين در سنين دبستان نه تنها کودکان را از تنبيه شدن توسط والدين محافظت مي کند، بلکه در تشکيل يکي از ساختارهاي مهم روان که شامل ارزش ها، آرمان ها و ظرفيت هاي انتقادي است، بسيار تاثيرگذار است.

ساز و کارهاي دفاعي مختلفي وجود دارد؛ مثل همانندسازي، واکنش وارونه، دونيم سازي، ادغام، توجيه عقلي، آرماني ساختن، رياضت کشي، جبران، فرافکني، درون فکني، واپس روي، سرکوب، جابجايي، شوخ طبعي. در اين جا به معرفي مکانيسم دفاعي شوخ طبعي مي پردازيم. شوخي را مي توان عمل، گفتار يا نوشتاري دانست که باعث سرگرمي و تفريح مي شود. حس شوخ طبعي يک ويژگي شخصيتي پايدار و متغير مهم تفاوت هاي فردي است که در رفتارها و تجربيات مختلف به صورت خنديدن و خنداندن نمود مي يابد.

روان کاوان معتقدند که شوخ طبعي از ساز و کارهاي دفاعي بسيار خوب، بالغ و سالم است. محققان ديگري نيز به اهميت شوخ طبيعي و نقش آن در سلامت روان و کاهش اضطراب و افسردگي اشاره کرده اند. تحقيقات متعدد نشان داده است که شوخ طبيعي به عنوان ساز و کاري در برابر استرس، تنيدگي، اضطراب و افسردگي عمل مي کند. افراد شوخ طبع از هوش هيجاني و کفايت اجتماعي بالاتري برخوردارند؛ البته همه انواع شوخ طبعي شامل توصيفات بالا نمي شوند، با توجه به اين بحث سوالاتي مطرح مي شود:

آيا همه انواع شوخي سالم است؟ آيا همه شوخي ها با سلامت روان رابطه دارد؟ آيا هر نوع شوخي را مي توان به عنوان روشي براي کاهش استرس و اضطراب در نظر گرفت؟ آيا همه افراد شوخ طبع سلامت روان بالاتر و اضطراب و افسردگي کم تري را تجربه مي کنند؟

مسلما جواب منفي است. تحقيقات متعدد نشان داده اند که با تحليل نوع شوخي هايي که افراد انجام مي دهند، مي توان سلامت رواني گوينده را حدس زد. شوخي ها و لطيفه هايي که به تحقيرشدن مخاطب و تخليه هيجاني گوينده منجر شوند، نشان دهنده مشکلات هيجاني گوينده هستند. اين نوع شوخي ها که از مشکلات هيجاني شخص گوينده حکايت دارند، سالم و طبيعي نيستند.

بين شوخي سالم و ناسالم تفاوت هايي وجود دارد که آگاهي از اين تفاوت ها در بهبود روابط اجتماعي مفيد است. مسخره کردن و شوخي هاي خشونت آميز بسيار شبيه شوخي سالم است. درک تفاوت بين اين دو نوع شوخي خيلي سخت نيست. در شوخي هاي ناسالم و خشونت آميز با کمي توجه در واکنش هاي طرف مقابل مي توان درک کرد که مخاطب آزرده خاطر و رنجيده شده است.


بين شوخي سالم و ناسالم تفاوت هايي وجود دارد

به طور کلي چهار سبک شوخ طبعي قابل تفکيک است:
شوخ طبعي پرخاشگرانه: در اين سبک شوخي، گفته ها و رفتار فرد باعث تحقير طرف مقابل مي شود. حتي ممکن است خود گوينده هم متوجه اين موضوع نباشد؛ به عبارتي اين نوع شوخي به نحوي باعث آزار و تحقير مخاطب مي شود. در حال حاضر بعضي از شوخي هايي که در شبکه هاي اجتماعي رد و بدل مي شوند از اين نوع هستند.

شوخ طبعي خودشکنانه: در اين سبک شوخي که نقطه مقابل شوخ طبعي پرخاشگرانه است، فرد به تحقير خود مي پردازد تا جمع را بخنداند. در اين جا فرد خود را خوار و مضحکه مردم قرار مي دهد تا ديگران بخندند.

شوخ طبعي خودارزنده ساز: در اين جا حتما لازم نيست مخاطبي وجود داشته باشد؛ بلکه ممکن است فرد با مشکل و مساله اي مواجه شود و با آن شوخي کند تا از استرس و فشار ناشي از آن بکاهد، با اين هدف که بهتر با مساله مواجه شود.

شوخ طبعي پيونددهنده: در اين سبک فرد براي اين که رابطه اش با جمع صميمانه تر شود به اين شوخي مي پردازد. هدف سرگرم کردن و خنداندن ديگران بدون تحقير يا بي ارزش کردن خود و ديگري است. فرد شخصيت خود را تحقير نمي کند و از طرفي حواسش هست که شوخي اش باعث رنجش کسي نشود.

در زمينه سبک هاي شوخ طبعي تحقيقات زيادي انجام شده است و به اين نتيجه رسيده اند که دو سبک اول يعني سبک هاي پرخاشگرانه و خودشکنانه، سبک هاي ناسالم شوخي و دو نوع بعدي يعني سبک هاي پيونددهنده و خودارزنده ساز، سبک هاي سالم شوخي هستند.

شوخي هاي پرخاشگرانه و خودشکنانه برخلاف تصوري که همگان از شوخي دارند، نه تنها سلامت روان را پيش بيني نمي کنند، بلکه با اضطراب، افسردگي و استرس رابطه دارند. افرادي که از اين سبک استفاده مي کنند، معمولا افرادي متخاصم و خشمگين هستند و مي توان گفت که اين سبک شوخي ها، مخصوصا شوخي هاي پرخاشگرانه، ريشه در عقده حقارت دارند. بعضي مواقع، افراد براي مبارزه با عقده حقارت خود و کاستن از آن به اين شوخي ها مي پردازند.

در سوي ديگر افرادي که شوخي هاي خودارزنده ساز و پيونددهنده را انجام مي دهند، سلامت روان بالاتر و اضطراب، افسردگي و خصومت کم تري دارند. اين ها روابط بهتري با اطرافيان دارند و در روابط اجتماعي خود ثبات هيجاني بالايي نشان مي دهند.

در استفاده از اين سبک هاي شوخ طبعي تفاوت هاي جنسيتي وجود دارد. به طور کلي مردان نسبت به زنان از شوخي هاي پرخاشگرانه و خودشکنانه بيشتري استفاده مي کنند، اما در شوخي هاي خودارزنده ساز و پيونددهنده تفاوتي بين مردان و زنان وجود ندارد. مردان بيشتر همديگر را مسخره مي کنند و به هم طعنه مي زنند. هدف از انجام اين شوخي ها بيشتر رقابت است تا برتري و مزيت خود را به رخ ديگران بکشند؛ ولي خانم ها براي عميق تر شدن پيوند با ديگران و تسهيل روابط اجتماعي از شوخي هاي پيونددهنده استفاده مي کنند.

در انتها به نوعي شوخ طبعي اشاره مي کنيم که ويژگي افراد خاصي است که حداکثر توانايي هاي بالقوه خود را محقق ساخته اند، يعني همان افراد خودشکوفا. مازول ويژگي هاي زيادي را براي افراد خودشکوفا ارائه مي دهد که يکي از اين ويژگي ها شوخ طبعي است؛ اما شوخ طبعي اين افراد با افراد عادي متفاوت است.

شوخي اين افراد طنز و لطيفه اي ظريف است که علاوه بر خنداندن نکتهاي آموزنده در آن وجود دارد. اين نوع شوخي ها حکيمانه و مخاطب آن ها نوع بشر است و لبخندي همراه با درک را به مخاطب ارزاني مي دارند. شوخي اين افراد نه به قصد تخريب و تحقير فرد يا گروهي و نه برخاسته از عقده هاي شخصي است؛ بلکه کاملا بي طرفانه و فقط با هدف خنداندن همراه با آگاهي و هوشياري براي مخاطبان خود انجام مي شود.

به طور کلي افراد خودشکوفا درصد کمي از جمعيت هر جامعه اي را تشکيل مي دهند و بالطبع بيشتر شوخي هايي که در جامعه مشاهده مي شوند را نمي توان از اين نوع دانست. با کمي تامل مي توان دريافت که در حال حاضر در جامعه ما شوخي هاي زيادي در مواجهه با مسائل اجتماعي، سياسي، اقتصادي، آموزشي، ورزشي و حتي مصائب و بلاياي طبيعي و غيرطبيعي ساخته و پرداخته مي شود. بلافاصله بعد از اين که اتفاق خاصي در هر زمينه اي رخ مي دهد، جک هاي مربوط به آن در شبکه هاي اجتماعي و کوچه و بازار دهان به دهان مي شود که گاها بسيار نابجا و منزجرکننده است.

درباره منشا پيدايش اين شوخي ها نمي توان به قطع سخن گفت؛ اما تا حدودي نقش نوعي شوخي و به سخره گرفتن جمعي و از طرف ديگر تا حدودي انکار ناخودآگاه پديده ها را مي توان مشاهده نمود که دليل آن سعي افراد در کاستن از مواجهه مستقيم با واقعيت هاي زندگي اجتماعي و به تبع آن کم رنگ کردن اضطراب و تنش ناشي از آن است.

به نظر مي رسد اگر اين شوخي ها موقت و با هدف کاستن از اضطراب و فشار رواني باشند. ولي در بلند مدت به مساله و پديده اجتماعي موضوع اين شوخي ها پرداخته شود، مي توانند مفيد و سازنده باشد؛ اما در صورتي که به طور کلي انکار قضيه صورت بگيرد و خنديدن و خنداندن بدون آگاهي و صرفا با هدف سرپوش گذاشتن باشد، قطعا غيرسازنده و مضر خواهندبود.